سنگ فیروزه
سنگ فیروزه در طول تاریخ همواره مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. شاید مهم ترین دلیل اهمیت بشر در طول تاریخ به خواص سنگ فیروزه نیز مربوط باشد. از انواع سنگ فیروزه می توان به نوع شجر و فیروزه عجمی اشاره کرد. از مشخصات سنگ فیروزه می توان به رنگ جذاب آن اشاره کرد که بسته به نوع رنگ آن، آبی آسمانی یا آبی تیره می تواند بسیار گران و یا ارزان باشد.
فیروزه کانی از جنس فسفات آبدار آلمینیوم و مس با ساختار بلوری کج وجهی (تری کلینیک)، شفافیتی کدر و مومی شکل و سختی 5-6 درجه در مقیاس موهس است. این سنگ تحت تاثیر محلول های اسیدی در محیط آبی تشکیل می شود و به صورت توده های فشرده یا رگه هایی جداگانه در داخل شکاف سنگ ها به صورت گرد یا قلوه ای شکل یافت می شود. بهترین مناطق از نظر آب و هوایی جهت تشکیل این سنگ مناطق خشک می باشد. این گوهر معمولا در مناطقی یافت می شود که در آن صخره های به جا مانده از فعالیت های آتشفشانی بوده یا حرارت زمین در شکل گیری آن دخالت داشته است.
درواقع فیروزه تنها در چند منطقه روی زمین تولید می شود: مناطق خشک و بایر که در آنجا آب های زیرزمینی اسیدی و غنی از مس به سمت پایین نفوذ کرده و با مواد معدنی حاوی فسفر و آلومینیوم واکنش نشان می دهند. نتیجه این فرآیند رسوبی یک ترکیب متخلخل، نیمه شفاف تا مات از مس هیدراته و فسفات آلومینیوم هست.
فیروزه سنگی با بافت متخلخل است و هرچه تخلخل و حباب های درون این سنگ کمتر باشد درصد خلوص آن بیشتر و درنتیجه سختی و استحکام آن بیشتر و احتمال شکستگی و ترک خوردگی جهت استخراج اولیه و یا تراش آن کمتر می شود. به دلیل خلل و فرج های فراوان در این سنگ می توان برای خوش رنگ کردن آن از نمک های مس و آنیلین Aniline استفاده نمود.
تشخیص اصل بودن سنگ فیروزه
امروزه نوع با کیفیت و اصل سنگ فیروزه بطور بسیار محدودی در بازار عرضه می شود. البته نوعی از آن به عنوان رنگ ثابت به بازار عرضه می شود که با مواد پلیمری ترکیب شده اند. این گونه از سنگها به علت تولید مصنوعی خود تغییر رنگ نمی دهند و در هر اندازه ای موجود می باشند. هرچند که روغن، آفت این گوهر محسوب می شود ولی چربی(پارافین و یا مواد پلاستیک مایع) باعث جلا و دوام، پررنگ شدن و پر شدن خلل و فرج آن نیز می شود. در گذشته برای زیبا تر کردن جلوه این سنگ از روش های اشباع کردن آن با روغن های رنگین، واکس و مواد پلاستیکی رنگی استفاده می شد. بنابراین با اتصال فلز داغ به این نقاط بوی بسیار زننده از پلاستیک به مشام می رسد. واکس و روغن در تماس با فلز داغ عرق کرده و در سنگ فیروزه باقی می ماند. اینها معمولا وزن سبک تری در همین اندازه نسبت به نوع اصیل خود دارند. یکی از مهمترین راه های تشخیص فیروزه طبیعی توجه به پشت آن یعنی سنگ ماتریکس (سنگ چسبیده شده به پشت سنگ) آن است.
فیروزه های نیشابور که به صورت تیره و یا فیروزه های، سفید همراه با پیریت دیده میشوند میتواند به تشخیص ما کمک کنند. در روش پیشرفته زاچری فیروزه های آمریکایی معدن Kingman بهسازی می شوند که فقط توسط دستگاه مشخص می شود و در حالت عادی هیچ نشانه ای ندارند مبنی بر اینکه این فیروزه بهسازی شده است یا نه! با این روش استحکام فیروزه چه برای تراش و چه در برابر مواد شیمیایی مقاوم می شد. در ایران بیشتر هنوز همان روش سنتی استفاده می شود.
سنگهای مشابه سنگ فیروزه
تشخیص سنگ فیروزه در طبیعت گاهی مشکل است. به عنوان مثال در ایران سنگ واریسیت (Variscite) بسیار مشابه فیروزه ولی با رنگ نسبتا سبز وجود دارند. کریزوکولا نیز یک کانی دیگر است که رنگی مشابه داشته ولی به علت سختی 2.5 – 3.5 پایین تر قابل تشخیص است. در جدول زیر نیز تعدادی کانی که دارای ترکیبات شیمیایی مشابه فیروزه میباشند را مشاهده میکنید:
| جدول کانی های گروه فيروزه | |
|---|---|
| نوع کانی | ترکیب شیمیایی |
| Turquoise (فيروزه) | CuAl6(PO4)4(OH)8·4H2O |
| aheylite (اهيليت) | (Fe,Zn)Al6(PO4)4(OH)8·4H2O |
| chalcosiderite (کالکوسيدريت) | Cu(FeAl)6(PO4)4(OH)8·4H2O |
| faustite (فائوستيت ) | (Zn,Cu)Al6(PO4)4(OH)8·4H2O |
| planerite (پلانريت) | Al6(PO4)2(OH)8·4H2O |
سنگ هولیت یا بدل فیروزه
نوع دیگری از بدل این گوهر را با رنگ کردن اغلب کالسدونی یا هولیت درست می کنند. برخی تصور می کنند که فیروزه سفید است! رگه های هولیت همانند رگه های فیروزه بوده و در بازار ایران نیز نمونه های زیادی از آن وجود دارد. شما می توانید با حلال قوی دی متیل فرماید و یک گوش پاک کن آن را تست کنید. گاهی استون نمی تواند رنگ را حل و پاک کند.
فیروزه های پرس شده و سنتتیک
در نمونه دیگر قطعات شکسته یا پودر شده آن را نیز با چسب مخصوص در پرس شکل می دهند و یا از شیشه و سرامیک و پلاستیک برای ترمیم آن استفاده می کنند. پس از مخلوط با رنگ رزین و حرارت دهی تا دمای بالای 50 درجه و سخت شدن سنگ آن را تراش می دهند. روش تشخیص آنها در این است که رنگی مصنوعی و بسیار یکنواخت و یکدست دارند.
تفاوت فیروزه نیشابور با فیروزه شهربابک کرمان
فیروزه شهربابک کرمان به دلیل داشتن کانی پیریت که با جلای فلزی و براق در سنگ به راحتی قابل‌تشخیص است؛ اما تفاوت در فیروزه کرمان و نیشابور تنها در رنگ آن است و تشخیص آن تنها از این راه ممکن است. البته فیروزه نیشابور عموم رگه‌های سفید، قرمز یا خاکستری بجای پیریت دارد که مربوط به منشأ آهن و آلومینیوم‌دار غنی است اما این اصل عمومیت ندارد. همچنین گاهی اوقات فیروزه نیشابور پیریت نیز دارد ولی مکان آنها بیشتر به کف سنگ گرایش دارند تا سطح فیروزه.
شرایط نگهداری سنگ فیروزه
در برخی منابع گفته شده وقتی رنگ این سنگ به سمت سبز شدن می رود علت آن از دست رفتن آب طبیعی موجود در این گوهر به دلیل گرما مثل نور آفتاب می باشد بطوری که حتی سنگ فیروزه مرغوب نیز در حرارت بالاتر از 250C رنگ آن به سبز مات تبدیل خواهد شد. این گوهر بسیار حساس در مقابل آلودگی است. از دیگر موارد تغییر رنگ ممکن است به علت تماس با مواد شیمیایی از جمله آرایشی خانم ها و یا مواد چربی ایجاد شود. پس در هنگام شستشوی دست با آب کلر دار یا صابون بهتر است انگشتر خود را از انگشت خود بیرون آورید. سنگ فیروزه بسیار در مقابل خراش آسیب پذیر است. زیاد نگه داشتن این سنگ در آب باعث سست شدن آن می شود. بهتر است یک بار در ماه انرژی آن را با استفاده از قرار دادن آن در یک کاسه از سنگهای حدید یا هماتیت خشک تخلیه کرده و طی شب در میان سنگ های کریستال(کوارتز شفاف) آن را به دور از نور خورشید شارژ کنید.
