تاریخچه سنگ عقیق

قرن ها سنگ عقیق به عنوان گوهری گرانبها و سنگی برای استفاده در جواهرات یا مجسمه های هنری کوچک بود. خواص سنگ عقیق نیز از نظر طلسم و جادوگری نیز از مواردی بود که توجه بشر از جمله ایرانیان باستان را به خود جلب می کرد. نام آن برگرفته از رودخانه آگات(Achates) در شبه جزیره سیسیل ایتالیا مشتق شده است. احتمالا از بستر این رودخانه در دوران قدیم قلوه سنگ های عقیق بدست می آمده است. فیلسوف یونانی به نام تئوفراستوس‌ (Theophrastus) این گوهر را هنگامی که در قرن چهارم آن را در رودخانه کشف کرد، و آن را عقیق (Agate) نامگذاری نمود. کاسه ها و ظروف ساخته شده از جنس انواع سنگ عقیق در طول امپراتوری بیزانس (روم شرقی – قسطنطنیه) بسیار محبوب بودند، جمع آوری این کاسه ها در بین خانواده های اشرافی اروپا در دوره رنسانس متداول شده بود و که امروزه در بسیاری از موزه ها نظیر لوور فرانسه به نمایش گذاشته شده اند. تنها در یک مجموعه بیش از سه هزار کاسه از جنس این گوهر که توسط مهرداد ( شاهزاده ای ایرانی با اجداد یونانی) در پونتوس اندوخته شده است؛ به عنوان نمونه ای از این است که چگونه در گذشته این جواهر نیمه قیمتی مورد توجه قرار می گرفت.

اولین اشاره به جلا و تراش سنگ عقیق در سال 1548 میلادی در متون تاریخی دیده می شود با این حال به طور رسمی تراش نگین های جواهری این سنگ از ابتدای قرن شانزدهم در شهری از آلمان آغاز شد. امروزه ایدار-اوبراشتاین Idar-Oberstein آلمان از بهترین مراکز کنده کاری این گوهر در جهان شناخته شده است، روزانه طیف عظیمی از سایر سنگهای قیمتی از سراسر جهان نیز جهت تراش کاری و حکاکی وارد ایدار می شود. ارزش سنگ عقیق در عهد قدیم بسیار بالا بود، ولی در حال حاضر ارزش آن نسبتا کم است، به جز نوع آبی هلی یا نوع سبز و نادر به نام کریزوپراز دارای ارزش بیشتری می باشند.

مشخصات علمی و فیزیکی سنگ عقیق

سنگ عقیق قرمز از انواع میکروکریستالین کوارتز می باشد. درواقع این سنگ متعلق به خانواده كوارتز و گروه كلسدونی است. سختی عقیق بین 6.5 تا 7 درجه در مقیاس موهس است بدین ترتیب گاهی سخت و یا گاهی نرم مخصوصا حین تراش حس می شود. این گوهر معمولاً از نوارهای پی در پی كلسدونی و كوارتز تشکیل می شود که به سبب وجود اکسیدهای فلزی به رنگ های متفاوت ظاهر می شود. در جدول زیر مشخصات فیزیکی سنگ عقیق آورده شده است:

نحوه تشکیل سنگ عقیق

سنگهای عقیق از ته نشین شدن سیلیس موجود در آب های زیرزمینی در حفرات موجود در سنگهای آتشفشانی آذرین تشکیل می شوند. این محلول ها بر اثر تبلور فازهای سیلیکاته در ماگمای در حال سرد شدن و انباشت سیلیس در حفره توده سنگهای لاوا بوجود می آیند. هرچه حفره های میزبان بزرگتر باشند شانس تولید این گوهر در اندازه های بزرگتر بیشتر است.

این مواد ته نشین شده گاهی در اطراف دیواره های حفره، توالی نازکی از لایه های متراکم و مدور سیلیسی به وجود می آورند و در برخی مواقع این لایه ها از کف حفره به سمت بالا به صورت لایه های مسطح تشکیل می شود. این ساختمانهای لایه ای یکی از ویژگی های این گوهر سنگ می باشد که با حضور ناخالصی های موجود در محلول مذکور، به رنگ های متفاوتی دیده می شود.

منابع سنگ عقیق در جهان

بطور کلی منابع این گوهر روی کره زمین فراوان است. ولی یکی از کشورهایی که بالاترین مقدار منابع این گوهر در رنگ ها و طراح های مختلف در آن وجود دارد ایران است، تا جایی هم در سواحل دریای خزر و هم سواحل خلیج فارس و یا بر بستر اکثر رودخانه های ایران سنگ عقیق یافت می شود. شهرستان نمین در اردبیل از جمله بزرگترین معادن این کانی در جهان هست. این گوهر در اوروگوئه، برزیل، ایتالیا، هند، چین، مکزیک، ماداگاسکار، مصر، اسکاتلند، آمریکا، کانادا و آلمان وجود داشته و تولید می شود. در آمریکا ایالت اورگن (Oregon) نوعی از این گوهر وجود دارد که به بذر طوفان مشهور است و سطوح خارجی شیار دار و گاهی شکل درونی ستاره ای دارد. گونه های برزیلی نیز برای حکاکی کردن عالی هستند.

تنوع رنگها در عقیق

این گوهر رنگارنگ در بیش از ۳۰ رنگ مختلف در طبیعت دیده می شود. این کانی با توجه به کیفیت رنگ و پدیده هایی که نشان می دهد، در زمره سنگهای نیمه قیمتی قرار می گیرد. دامنه وسیعی از رنگ مانند سفید، خاکستری، قهوه ای، قرمز، صورتی و حتی سیاه در آنها دیده می شوند. از جمله عوامل اصلی تأثیرگذار در رنگ آن می توان به ساختار میکروسکوپی آنها، وجود ادخال های مایع، جامد گاز، و به ویژه حضور عناصر فلزی رنگ زا مثل آهن، کروم، مس، تیتان، منگنز، کبالت و نیکل اشاره کرد.

پاره ای از کانی های نیمه قیمتی عقیق به دلیل نامرغوب بودن رنگ، دارای ارزش گوهری پایینی هستند که می توان با رنگ آمیزی مصنوعی ارزش اقتصادی آنها را افزایش داد. رنگ آمیزی مصنوعی کانی ها و سنگ های نیمه قیمتی عموما به یکی از سه روش است : الف) حرارت دادن   ب) استفاده از محلول های شیمیایی   ج) تابانیدن اشعه رادیواکتیو صورت می گیرد. روش الف، از روش های سنتی و روش ج، از روش های نوین رنگ آمیزی مصنوعی است.

روش تشخیص عقیق اصل از بدل

در مرحله اول بهتر است به یک سنگ شناس و متخصص جواهرات مراجعه کنید و از او راهنمایی بخواید. گاهی تشخیص اینکه سنگی رنگ شده یا مصنوعی ساخته شده برای حرفه ای ها نیز مشکل است. مخصوصا اینکه سنگ عقیق انواع و اقسام مختلفی دارد. اولین روش برای تعیین طبیعی بودن این گوهر تست کردن درجه سختی آن است. همانطور که می دانید درجه سختی این کانی بین 6.5 – 7 درجه موهس است. از آنجایی که گونه های مصنوعی بافت نرم تری نسبت به نوع اصیل خود دارند پس با کشیدن سنگ هایی مثل یشم (که درجه سختی ای برابر با سنگ عقیق دارد) روی سنگ مصنوعیمان باید خش روی آن بیاندازد. نکته مهم اینکه در حالت مساوی نوع بدلی آن معمولا سبک تر از نوع اصل و طبیعی خود است. که این مربوط به چگالی مولکول های خود است. از نظر رنگ نیز معمولا گونه های طبیعی رنگ شفاف تری و رگه های واضح تری برخوردارند و مثلا لکه های قرمز روی نوار های ان واضح تر می باشند. انتهای نوع مصنوعی دارای الگوی گلبرگی است.