سیترین

این سنگ متعلق به خانواده بزرگ سنگهای قیمتی کوارتز (SiO2) و پس از سنگ آمیتیست مهمترین عضو خانواده کوارتز به شمار می رود. نام  این سنگ برگرفته از واژه فرانسوی  “citron” به معنای لیمویی، می باشد. رنگ این گوهر به دلیل وجود آهن در آن بین زرد روشن تا زرد طلایی مایل به قهوه‌ای متغیر می باشد و به صورت شفاف و نیمه شفاف در طبیعت یافت می‌شود. دارای ظاهری شش وجهی بوده و از لحاظ ساختاری شباهت بسیاری به آمیتیست و کوارتز دودی دارد.

معادن سنگ سیترین

معادن و ذخایر این سنگ در سراسر جهان یافت می شود، اما منابع قابل توجه آن عبارتست از: آمریکا، اسپانیا، روسیه، ماداگاسکار، فرانسه، انگلستان، بولیوی، هند و آرژانتین. اما کشور‌ برزیل بزرگترین صادر کننده این سنگ در جهان به شمار می رود. در ایران نیز منابعی از این سنگ در کوه‌ها و دشت‌های مازندران، همدان، کرمان، قم، کرمانشاه و گاهی در بخش‌هایی از خراسان یافت می‌شود. البته سیترین های ایرانی معمولاً دارای کیفیت پایینی بوده و به ندرت نمونه‌هایی با شفافیت و کیفیت خوب مشاهده می شود.

بهسازی و تقویت سیترین

این سنگ قیمتی استعداد زیادی در بهسازی داشته و به همین دلیل، روش‌های مختلفی را بر روی آن اعمال می نمایند. اولین و البته متداولترین روش، تکنیک تقویت رنگ در سنگ سیترین می باشد و علت آن تعداد بسیار زیاد سیترین‌هایی است که از معادن مختلف دنیا یافت شده اند و از حیث رنگ قوی نمی باشند و بایستی تحت بهسازی سیترین حرارتی قرار بگیرند تا رنگشان تقویت گردد.

انجام عملیات بهسازی حرارتی در شرایط مختلف و دماهای متفاوت، نتایج جالب توجه و متفاوتی را به دنبال خواهد داشت. برای نمونه، آمیتیست(کوارتز بنفش) تحت بهسازی حرارتی، رنگ بنفش آن به زرد تبدیل می گردد و به این شیوه سنگ سیترین تولید می کنند. با حرارت سنگ سیترین، رنگ زرد آن، به سبز تبدیل می‌ گردد و در این حالت کوارتز سبز(پرازولایت) به دست می آید. کوارتز دودی در دمای 300 الی 400  می تواند به رنگ زرد تغییر کند.

 در ایران به غیر از برخی موارد که سیترین های مرغوب (خوشرنگ، شفاف و درشت) قابل دستیابی هستند، باقی موارد از نظر رنگ و شفافیت، دارای کیفیت پایین بوده و معمولاً رنگ آن ها، قوی نمی باشد. به همین دلیل، اکثریت آنها بایستی تحت بهسازی سیترین حرارتی و یا روغنی قرار بگیرند تا استعداد اولیه و ثانویه، آنها در مورد تقویت و تبدیل رنگ کشف گردد.

بزرگترین سنگ سیترین

بزرگترین سنگ سیترین تراشیده شده به نام Malaga(نام شهری در اسپانیا) دارای وزن 20200 قیراط در اسپانیا یافت شده است. این قطعه در موزه هنر طبیعت اسپانیا نگهداری می شود.

رنگ سنگ سیترین

سنگ سیترین در بازه رنگی زرد تا نارنجی و زرد تا نارنجی مایل به قهوه ای یافت می شود و هرکدام از این رنگ ها، خود در درجه روشنایی و تیرگی متنوعی در دسترس هستند. در واقع این کانی را به عنوان کوارتز زرد رنگ می شناسند و نام آن نیز به همین دلیل، این نام انتخاب شده است. البته نباید این تمایل ها را با دیگر اعضای خانواده کوارتز اشتباه گرفت زیرا اگر رنگ زرد، بیش از حد به سمتی دیگر متمایل شود، نام گوهر تغییر می کند. به عنوان مثال، رنگ زرد مایل به قهوه ای در سیترین، امری عادی است اما اگر رنگ قهوه ای قوی تر شده و یا تبدیل به قهوه ای با تمایلی کم به قهوه ای گردد، نام گوهر، کوارتز دودی خواهد بود.

ناخالصی ها و اینکلوژن های سنگ سیترین

سنگ سیترین، معمولا در حالت بکر، دارای شاخصهای درونی (Inclusions) متفاوتی از جمله شاخصهای مایع، ۲ و یا ۳فاز، نواحی رنگی، کریستالی منفی(میان تهی) و دیگر شاخصها می باشد اما اگر تحت بهسازی های حرارتی قرار بگیرد، نه تنها در برخی موارد، شاخصهای درونی خود را از دست میدهد بلکه حالت دورنگی خود را که در زیر دایکروسکپ قابل مشاهده است (و از روشهای تحلیلی در شناسایی آن می باشد) را نیز از دست خواهد داد. لذا گوهرشناسان برای تحلیل بهسازی بودن آنها، به غیر از بررسی شاخص های درونی و تحلیل میزان خسارت وارد شده به آنها یا حذف شدن آنها به کمک میکروسکوپ، از تست دایکروسکوپی نیز استفاده می نمایند.

نحوه تشخیص سنگ سیترین اصل

این گوهر هیچ پدیده ای ندارد و اگر در بازار گوهرهای زرد رنگی مشاهده شدند که دارای پدیده هایی مانند چشم گربه ای، ستاره ای و غیره بودند، بدون شک سیترین نیستند بلکه فقط از نظر ظاهری به آن شباهت دارند. امروزه با حرارت دادن آمیتیست ها در دمای 470 درجه سانتیگراد آنهار به سیترین زرد پر رنگ تبدیل می کنند. هرچه دما بالاتر رود به قهوه ای تر تبدیل می شوند. بیش از 90 درصد سنگهای سیترین موجود در بازار ، بهسازی شده به روش حرارت دهی هستند. تشخیص آنها حتی در آزمایشگاه گوهرشناسی بسیار دشوار است.

ناگفته نماند این گوهرسنگ است که نمونه های مصنوعی آن نیز تولید و عرضه می شوند و در بازار ایران، پر از سیترین های مصنوعی میباشد که به جای نوع طبیعی فروخته می شوند. تشخیص این نمونه ها، تنها به کمک تجهیزات گوهرشناسی امکان پذیر خواهد بود.

روشهای بهسازی سیترین

این گوهر به دلایل مختلف تحت بهسازی قرار می گیرد. این گوهر، استعداد زیادی در بهسازی دارد و به همین دلیل، روشهای مختلفی را بر آن اعمال می کنند. اولین و معمول ترین روش، تکنیک تقویت رنگ در سنگ سیترین است و این مساله به دلیل کثرت سیترین هایی صورت میگیرد که از معادن مختلف دنیا به دست می آیند اما قدرت رنگی کافی ندارند و به همین دلیل تحت بهسازی حرارتی قرار می گیرند تا رنگ آنها قوی تر شود. اعمال حرارت های گوناگون در شرایط مختلف و دماهای متفاوت، باعث به دست آمدن نتایج جالب توجهی در این گوهر می شود. به عنوان مثال، آمیتیست (کوارتز بنفش) را تحت بهسازی حرارتی قرار میدهند و رنگ بنفش آن به زرد تبدیل و به این شکل، سنگ سیترین به دست می آورند.