سنگ توپاز چیست؟
توپاز نوعی کانی های سیلیکاته با سختی 8 است. متداول ترین رنگ توپاز قهوه ای طلایی تا زرد می باشد. در ایران این گوهر در سنگهای پگماتیکی جزیره هرمز و الوند نیز یافت می شود. از خواص سنگ توپاز در رنگهای مختلف جهت باز شدن کانال های انرژی چاکرای بدن استفاده می شود. رومیان این سنگ را خدای خورشید می نامیدند. همچنین این گوهر به عنوان سنگ ماه تولد آبان نیز مشهور است.
تاریخچه سنگ توپاز
در گذشته به همه سنگهای زرد، قهوه ای و یا سبز رنگ با ارزش توپاز Topaz می گفتند. نام این سنگ درواقع برگرفته از جزیره توپازوس (Topazios) که اولین بار در آن یافت شده است. این جزیره مه آلود که در دریای سرخ واقع است امروزه به جزیره سنت جان مشهور است. برخی منابع نیز گفته اند که ممکن است نام توپاز از واژه سانسکریت Tapas گرفته شده باشد. گفته می شود بیش از 2000 سال است که از این کانی به عنوان گوهری نفیس استفاده می شود و همواره در فرهنگ های روم، یونان و مصر باستان از خواص توپاز به عنوان سنگی جادویی استفاده می شد.
مشخصات سنگ توپاز چیست؟
توپاز سنگی محکم اما شکننده (به دلیل تورق صفحه ای کامل) با سختی 8 در مقیاس موس و رنگ خاکه سفید می باشد. ترکیب شیمیایی این سنگ آلومینیوم فلور و سیلیکات بوده و امکان سنتز مصنوعی آن نیز وجود دارد. سنگ توپاز گوهری شفاف تا نیمه شفاف با جلای شیشه ای می باشد. این گوهر دارای ناخالصی های کریستالی و گاه به شکل ستاره دنباله دار است. نحوه تشکیل توپاز بیشتر بدین صورت است که در مراحل آخر سرد شدن ماگما تشکیل می شود و تبلور می یابد و اکثرا با کانیهای تورمالین، کاسیتریت، آپاتیت، فلئورین و بریل همراه است. بستر رودخانه ها، ریولیت ها و سنگهای پگماتیت دانه درشت می توانند حاوی بلور های این گوهر باشند. این کانی را که جواهر شناسان مردم عادی با اسم آن بخوبی آشنایی دارند اغلب با سیترین (نوعی کوارتز) و یا محصولات سنتز شده و شیشه اشتباه می گیرند. درواقع سیترین نوعی کوارتز و از خانواده آمیتیست است که با حرارت زیاد تبدیل به رنگ زرد در می آید و به غلط توپاز طلایی نامیده می شود. به همین دلیل برای تمایز آن گاهی آنرا “توپاز گرانبها” می خوانند.
انواع رنگ سنگ توپاز
تفاوت رنگها در این گوهر به علت تفاوت فلزات رنگ زا در مکان های مختلف دنیا می باشد. از انواع سنگ توپاز می توان به بی رنگ، قرمز(کمیاب)، صورتی ته رنگی از زرد تا نارنجی و قهوه ای شامل قهوه ای گیلاسی، آبی و آبی سبز مشابه آکومارین نام برد. مرغوب ترین رنگ آن صورتی است.
این گوهر معمولا بهتر از سنگهای روشن دیگر پدیده چند رنگی را نمایان می کند. این گوهر دارای سه پدیده رنگی زرد مایل به قهوه ای، زرد و زرد مایل به نارنجی در سه جهت کریستالوگرافی است. بطور کلی این سنگ دارای رنگهای روشن نبوده و اغلب به رنگ زرد مایل به قرمز دیده می شود.
ارزش سنگهای توپاز در رنگهای مختلف چگونه است؟
انواع توپاز قرمز و صورتی بیشتر در نتیجه بهبود رنگ با حرارت بدست می آیند. نوع آبی نیز درواقع بی رنگ است و با فرآیند پرتودهی آبی رنگ می شود. نوع بی رنگ آن فقط چند سنت در قیراط ارزش دارد درصورتی که با حرارت و رنگ آبی چند دلار در قیراط ارزش افزوده می گیرد.
توپاز های با کیفیت با رنگ صورتی و قرمز در سایز بالای 10 قیراط کمیاب هستند. توپاز امپریال به رنگ گیلاسی(صورتی نارنجی) در قیراط بالای 20 نایاب است. این درحالی است که نوع بی رنگ و آبی در اندازه های بالای 1000 قیراط نیز یافت می شود. نوع طلایی رنگ آن قیمتی در حدود صد دلار در قیراط ارزش دارد و به رنگ گیلاسی بدون ته رنگ قرمز است.
تراش سنگ توپاز چگونه است؟
بدلیل کلیواژ بسیار خوب، بلور توپاز را به سختی می توان تراش داد و در حلین جلا دادن نگین های آن و سوار کردن آنها به روی پایه های فلزی باید بسیار دقت نمود. سیستم کریستالی این سنگ ارتورومبیک بوده و معمولا به صورت منشورهای کشیده با مقطع مورب شکل (الماس گونه) یافت می شود. منشورها خطوط عمودی را نشان می دهند. ممکن است دارای صفحات متنوع از هرمی، گنبد و پیناکوئید صفحه ای نیز باشند. اکثر کریستال ها نشان دهنده این تورق صفحه ای کامل هستند. همچنین به صورت قلوه سنگ های مدور یافت می شود. در هنگام تراش های پله دار و مختلط فراوان، درهنگام تراش دادن باید دقت نمود که صفحه ای که تراش داده می شود دارای قدری زاویه نسبت به سطح تورق باشد (که پولیش خوب نمی گیرد و ممکن است جدا شود). نگین های توپاز معمولا بصورت تراش زمردی یا تراش قیچی وار درست می کنند و نگین های بی رنگ با تراش برلیانی و کابوشن را درمورد سنگهای قدری ناخالصی دار آن به کار می گیرند.
ذخایر و معادن توپاز در جهان در کجا قرار دارند؟
مهم ترین محل های مشهور آن درشنکن اشتاین (Schenechken Stein)، معادن کوه های سریلانکا، برمه، برزیل، سلسله جبال اورال در روسیه و قاره استرالیا، کوه های ژاپن، جمهوری مالاگاسی، مکزیک، نیجریه، زیمباوه، نامبیا، آمریکا، ایرلند شمالی، اسکاتلند و انگلستان می باشد. رنگ بلورهای این کانی در ایرلند آبی روشن می باشد.
فرآیند بهسازی پرتودهی سنگ توپاز
سنگهای بی رنگ توپاز که برای فرآوری آنها جهت تبدیل به رنگ آبی استخراج می شوند عمدتا از نیجریه و سریلانکا می آیند. در واقع بیش از 99% توپاز های آبی امروزی حاصل حرارت دهی گونه بی رنگ می باشند در طبیعت نوع آبی سیر “سوپر” یا “سوئیس” وجود ندارد. این سنگها ابتدا با تشعشع به توپاز بی رنگ تبدیل به قهوه ای و سپس با حرارت تبدیل به رنگ با ثبات آبی می شوند.
جالب است بدانید توپاز قهوه ای مقدار قابل توجهی از رنگ خود را زیر نور آفتاب از دست می دهد. رنگ اغلب گونه های صورتی توسط فرآوری حرارتی از سنگهای قوه ای “گیلاسی” رنگ به وجود آمده چنین سنگهایی را Pinked یا Fired می نامند. نوع بی رنگ را می توان با روش Aaua Aura (رسوب گذاری بخار طلا) تا رنگ سبز – آبی روکش گذاری کرد.
انواع روشهای بهسازی و فرآوری رنگ توپاز
معمولا ۴ روش برای بهسازی رنگ توپاز وجود دارد:
- ۱- حرارت دادن (Heat) هدف از این کار، به وجود آوردن رنگ صورتی (در طبیعت کمیاب) از سنگ هایی که به رنگ زرد، نارنجی یا قهوه ای هستند. این تغییر رنگ دارای دوام بوده و رنگ آن تغییر نمی کند. تشخیص آن ناممکن است.
- ۲- پرتو دهی (irradiation) هدف از این روش، تولید سنگ های آبی تیره توپاز است، چون در طبیعت این کانی به رنگ آبی کم رنگ یافت می شود این تغییر رنگ همانند روش بالا دارای دوام بوده و رنگ آن تغییر نمی کند، معمولا غير قابل تشخیص است.
- ٣- انتشار رنگ در سطح سنگ (Diffusion) هدف از این روش، تولید رنگ های متفاوتی مانند قرمز، سبز و آبی است. دوام ندارد به دلیل این که رنگ در سطح سنگ انتشار یافته قابل تشخیص است
- ۴- پوشش سطحی ( Surface Coating) هدف از این روش، تولید رنگ های رنگین کمانی برای سنگ توپاز آتشین (fire topaz) است . این روش دوام نداشته و با خراش دادن روی سطح سنگ قابل تشخیص است.
