توپاز نوعی کانی های سیلیکاته با سختی 8 است. متداول ترین رنگ توپاز قهوه ای طلایی تا زرد می باشد. در ایرن این گوهر در سنگهای پگماتیکی جزیره هرمز و الوند نیز یافت می شود.

تاریخچه سنگ توپاز

در گذشته به همه سنگهای زرد، قهوه ای و یا سبز رنگ با ارزش توپاز Topaz می گفتند. نام این سنگ درواقع برگرفته از جزیره توپازوس (Topazios) که اولین بار در آن یافت شده است. این جزیره مه آلود که در دریای سرخ واقع است امروزه به جزیره سنت جان مشهور است. برخی منابع نیز گفته اند که ممکن است نام توپاز از واژه سانسکریت Tapas گرفته شده باشد. گفته می شود بیش از 2000 سال است که از این کانی به عنوان گوهری نفیس استفاده می شود و همواره در فرهنگ های روم، یونان و مصر باستان از خواص توپاز به عنوان سنگی جادویی استفاده می شد.

 مشخصات سنگ توپاز چیست؟

توپاز سنگی محکم اما شکننده (به دلیل تورق صفحه ای کامل) با سختی 8 در مقیاس موس و رنگ خاکه سفید می باشد. ترکیب شیمیایی این سنگ آلومینیوم فلور و سیلیکات بوده و امکان سنتز مصنوعی آن نیز وجود دارد. سنگ توپاز گوهری شفاف تا نیمه شفاف با جلای شیشه ای می باشد. این گوهر دارای ناخالصی های کریستالی و گاه به شکل ستاره دنباله دار است. نحوه تشکیل توپاز بیشتر بدین صورت است که در مراحل آخر سرد شدن ماگما تشکیل می شود و تبلور می یابد و اکثرا با کانیهای تورمالین، کاسیتریت، آپاتیت، فلئورین و بریل همراه است. بستر رودخانه ها، ریولیت ها و سنگهای پگماتیت دانه درشت می توانند حاوی بلور های این گوهر باشند. این کانی را که جواهر شناسان مردم عادی با اسم آن بخوبی آشنایی دارند اغلب با سیترین (نوعی کوارتز) و یا محصولات سنتز شده و شیشه اشتباه می گیرند. درواقع سیترین نوعی کوارتز و از خانواده آمیتیست است که با حرارت زیاد تبدیل به رنگ زرد در می آید و به غلط توپاز طلایی نامیده می شود. به همین دلیل برای تمایز آن گاهی آنرا “توپاز گرانبها” می خوانند.

انواع رنگ سنگ توپاز

از انواع سنگ توپاز می توان به بی رنگ، قرمز(کمیاب)، صورتی ته رنگی از زرد تا نارنجی و قهوه ای شامل قهوه ای گیلاسی، آبی و آبی سبز مشابه آکومارین نام برد. مرغوب ترین رنگ آن صورتی است.

این گوهر معمولا بهتر از سنگهای روشن دیگر پدیده چند رنگی را نمایان می کند. این گوهر دارای سه پدیده رنگی زرد مایل به قهوه ای، زرد و زرد مایل به نارنجی در سه جهت کریستالوگرافی است. بطور کلی این سنگ دارای رنگهای روشن نبوده و اغلب به رنگ زرد مایل به قرمز دیده می شود.

ارزش سنگهای توپاز در رنگهای مختلف چگونه است؟

انواع توپاز قرمز و صورتی بیشتر در نتیجه بهبود رنگ با حرارت بدست می آیند. نوع آبی نیز درواقع بی رنگ است و با فرآیند پرتودهی آبی رنگ می شود. نوع بی رنگ آن فقط چند سنت در قیراط ارزش دارد درصورتی که با حرارت و رنگ آبی چند دلار در قیراط ارزش افزوده می گیرد.

توپاز های با کیفیت با رنگ صورتی و قرمز در سایز بالای 10 قیراط کمیاب هستند. توپاز امرپریال به رنگ گیلاسی(صورتی نارنجی) در قیراط بالای 20 نایاب است. این درحالی است که نوع بی رنگ و آبی در اندازه های بالای 1000 قیراط نیز یافت می شود. نوع طلایی رنگ آن قیمتی در حدود صد دلار در قیراط ارزش دارد و به رنگ گیلاسی بدون ته رنگ قرمز است.

انواع روشهای بهسازی و فرآوری رنگ توپاز

معمولا ۴ روش برای بهسازی رنگ توپاز وجود دارد:

• ۱- حرارت دادن (Heat) هدف از این کار، به وجود آوردن رنگ صورتی (در طبیعت کمیاب) از سنگ هایی که به رنگ زرد، نارنجی یا قهوه ای هستند. این تغییر رنگ دارای دوام بوده و رنگ آن تغییر نمی کند. تشخیص آن ناممکن است.
• ۲- پرتو دهی (irradiation) هدف از این روش، تولید سنگ های آبی تیره توپاز است، چون در طبیعت این کانی به رنگ آبی کم رنگ یافت می شود این تغییر رنگ هممانند روش بالا دارای دوام بوده و رنگ آن تغییر نمی کند، معمولا غير قابل تشخیص است.
• ٣- انتشار رنگ در سطح سنگ (Diffusion) هدف از این روش، تولید رنگ های متفاوتی مانند قرمز، سبز و آبی است. دوام ندارد به دلیل این که رنگ در سطح سنگ انتشار یافته قابل تشخیص است
• ۴- پوشش سطحی ( Surface Coating) هدف از این روش، تولید رنگ های رنگین کمانی برای سنگ توپاز آتشین (fire topaz) است . این روش دوام نداشته و با خراش دادن روی سطح سنگ قابل تشخیص است.

 تعیین اصل بودن سنگ توپاز از بدل

سنگ هایی که به طور ظاهری شبیه به توپاز هستند، عبارتند از: سافیر مصنوعی ، شیشه آبی ، اسپینل مصنوعی گاهی اوقات هم با سنگ هایی چون سیترین، آکوامارین، تورمالین، کوارتز قهوه ای (smoky quartz) اشتباه گرفته می شود. گاهی مشاهده شده که سیترین را به عنوان توپاز برزیلی می فروشند! توجه داشته باشید که وقتی سنگ کوارتز حرارت ببیند می تواند تغییر رنگ بدهد و انواع بدلی سبز ، زرد و رنگهای دیگر تولید و در بازار به عنوان توپاز اصل و طبیعی فروخته می شنود. توپاز های طلایی معمولا گران تر بوده و بهتر است برای خرید توپاز طبیعی از فروشنده شناسنامه این سنگ را درخواست نمایید! یک جواهر مشهور به نام براگانزا (Braganza) با وزنی معادل 1640 قیراط تصور می شد که یک برلیان الماس درشت و بی نظیر است. ولی بعدها مشخص شد که یک توپاز بی رنگ بوده است!

روش مراقبت و نگهداری از سنگ توپاز

توپاز را می توانید با آب گرم و صابون تمیز کنید. توجه داشته باشید که به هیچ وجه از دستگاه ماوراء صوت (Ultrasonic) و تمیز کننده به وسیله بخار استفاده نکنید و از نگه داشتن آنها کنار مواد شیمیایی به خصوص اسیدها پرهیز شود. مراقب باشید سنگ هایی که به روش روکش (coated) بهسازی رنگ شده اند، خراش و آسيب سطحی نبینند.