سنگ فیروزه در طول تاریخ همواره مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. شاید مهم ترین دلیل اهمیت بشر در طول تاریخ به خواص سنگ فیروزه نیز مربوط باشد. از انواع سنگ فیروزه می توان به نوع شجر و فیروزه عجمی اشاره کرد. از مشخصات سنگ فیروزه می توان به رنگی جذابآن اشاره کرد که بسته به نوع رنگ آن، آبی آسمانی یا آبی تیره می تواند بسیار گران و یا ارزان باشد. در این مقاله ما به این سوالات پاسخ می دهیم: تاریچه سنگ فیروزه چیست و منابع آن درجهان از کجاست؟ مشخصات سنگ فیروزه چیست؟ انواع سنگ فیروزه کدامند؟ تشخیص اصلا بودن و شرایط نگهداری آن چگونه است

فیروزه یا سنگ ترکی؟

ایرانیان این سنگ را «پیروزه» به معنای پیروزی می نامیدند، سپس اعراب این واژه را معرب کرده و «فیروزه» خوانده اند. در زبان انگلیسی این واژه به معنی سنگ ترکی (برگرفته از واژه فرانسوی Pierre Turquise) می باشد و آن برگرفته از این واقعیت تاریخی است که در زمان گذشته ایران و سایر ملل شرق میانه از طریق راه ترکیه، این سنگ را به اروپا صادر می کردند و تصور همگان این بود که این سنگ در ترکیه استخراج می شود. این درحالی بود که در ترکیه به آن «فیروز fayruz» گفته می شد و استخراج مرغوب ترین نوع آن در ایران، آن هم در یکی از اولین معادن بزرگ سنگ فیروزه دنیا در نیشابور قدمتی سه هزار ساله داشت. این سنگ در قرن چهاردهم به عنوان سنگ زینتی با ارزش در اروپا به شمار می رفت. پس از زوال قدرت کلیسای کاتولیک رم به مردم اجازه داده شد تا از آن در ساخت جواهرات استفاده کنند.

تاریخ استفاده سنگ فیروزه در ایران

در ایران قرن های متمادی در این کشور به طور گسترده برای تزیین اشیاء، مساجد و داخل و خارج بسیاری از بناهای مهم استفاده شده است. این شیوه ساخت و ساز ایرانی بعدها به شبه قاره هند نیز راه پیدا کرد و در ساخت تاج محل نیز از فیروزه استفاده شده است. و این رنگ، نمادی از بهشت خدا بر روی زمین تلقی می شد. کاوش های باستان شناسی که در منطقه آسیای میانه صورت گرفته، نشان می دهد در گورهای ثروتمندان این منطقه و سراسر حوزه قفقاز، فیروزه ایرانی یافت شده است. یکی از مهم ترین یافته های باستانی در شمال شرق ایران در محوطه تپه برج اطراف معدن تاریخی نیشابور مربوط به اسکلت زنی حدود 45 ساله است که یک قطعه سنگ فیروزه سوراخ شده در نزدیکی کمر اسکلت شناسایی شد. آزمایشات نشان داد که قدمت اسکلت به 4360 سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد! در طول تاریخ، از دانه های تخم مرغی شکل فیروزه ایرانی برای ساخت جواهر آلات و مرصع کاری اشیاء استفاده شده است. گفته می شود به دلیل نبود فناوری فرآوری، این سنگ ارزشمند هم اکنون از معادن ایرانی به صورت خام به ترکیــه صادر و پس از تراش و فرآوری، به نام سنگ فیروزه ترکی به جهانیان عرضه می شود و کشــورهایی چون چیــن، هند و ایتالیا نیز تلاش می کنند تا مرکزیت تجارت این کانــی زیبا را به دست آورند.

مشخصات سنگ فیروزه

فیروزه کانی از جنس فسفات آبدار آلمینیوم و مس با ساختار بلوری کج وجهی (تری کلینیک)، شفافیتی کدر و مومی شکل و سختی 5-6 درجه در مقیاس موهس است. این سنگ تحت تاثیر محلول های اسیدی در محیط آبی تشکیل می شود و به صورت توده های فشرده یا رگه هایی جداگانه در داخل شکاف سنگ ها به صورت گرد یا قلوه ای شکل یافت می شود. بهترین مناطق از نظر آب و هوایی جهت تشکیل این سنگ مناطق خشک می باشد. این گوهر معمولا در مناطقی یافت می شود که در آن صخره های به جا مانده از فعالیت های آتشفشانی بوده یا حرارت زمین در شکل گیری آن دخالت داشته است. فیروزه سنگی با بافت متخلخل است و هرچه تخلخل و حباب های درون این سنگ کمتر باشد درصد خلوص آن بیشتر و درنتیجه سختی و استحکام آن بیشتر و احتمال شکستگی و ترک خوردگی جهت استخراج اولیه و یا تراش آن کمتر می شود. به دلیل خلل و فرج های فراوان در این سنگ می توان برای خوش رنگ کردن آن از نمک های مس و آنیلین Aniline استفاده نمود.

مشخصات سنگ فیروزه از نظر رنگ

رنگ جذاب و آبی این گوهر زیبا به دلیل حضور عنصر مس است. اگر این سنگ در منطقه ای که میزان مس معادن آن بیشتر است استخراج شود، آبی آن بیشتر و به رنگ آبی آسمانی خواهد بود. معمولا تغییر رنگ فیروزه از آبی به سبز به علت از دست دادن آب درون سنگ طی مرور زمان می باشد. علت تفاوت رنگ فیروزه به علت نسبت آهن به مس است. اگر در آن معدن، قسمتی از آلومینیوم توسط آهن جایگزین شود، به رنگ مایل به سبز و اگر میزان روی افزون تر باشد، به ترکیبی از رنگ های زرد و ســبز دیده می شود که معمولا پدیده ای نادر است. همانطور که در تصویر می بینید انگشتر فیروزه کمیابی است که با ترکیب سبز و زرد نمایی کمتر دیده شده از این گوهر را نشان می دهد. جالب است بدانید چنانچه آهک در منطقه رشد این گوهر زیاد باشد رنگ آن به سمت سفیدی رفته و کمرنگ تر می شود البته در حالت معمول علت اصلی سفیدی مربوط به اکسید آلومینیوم(Al2O3) می باشد.

تشخیص اصل بودن سنگ فیروزه

امروزه نوع با کیفیت و اصل سنگ فیروزه بطور بسیار محدودی در بازار عرضه می شود. البته نوعی از آن به عنوان رنگ ثابت به بازار عرضه می شود که با مواد پلیمری ترکیب شده اند. این گونه از سنگها به علت تولید مصنوعی خود تغییر رنگ نمی دهند و در هر اندازه ای موجود می باشند. هرچند که روغن،‌ آفت ‌این گوهر ‌محسوب ‌می شود ولی چربی(پارافین و یا مواد پلاستیک مایع) ‌باعث‌ جلا‌ و‌ دوام، پررنگ شدن و پر شدن خلل و فرج آن نیز می شود.‌ در گذشته برای زیبا تر کردن جلوه این سنگ از روش های اشباع کردن آن با روغن های رنگین، واکس و مواد پلاستیکی رنگی استفاده می شد. بنابراین با اتصال فلز داغ به این نقاط بوی بسیار زننده از پلاستیک به مشام می رسد. واکس و روغن در تماس با فلز داغ عرق کرده و در سنگ فیروزه باقی می ماند.  اینها معمولا وزن سبک تری در همین اندازه نسبت به نوع اصیل خود دارند. یکی از مهمترین راه های تشخیص فیروزه طبیعی توجه به پشت آن یعنی سنگ ماتریکس (سنگ چسبیده شده به پشت سنگ) آن است. فیروزه های نیشابور که به صورت تیره و یا فیروزه های، سفید همراه با پیریت دیده میشوند میتواند به تشخیص ما کمک کنند. در روش پیشرفته زاچری فیروزه های آمریکایی معدن Kingman بهسازی می شوند که فقط توسط دستگاه مشخص می شود و در حالت عادی هیچ نشانه ای ندارند مبننی بر اینکه این فیروزه بهسازی شده است یا نه! با این روش استحکام فیروزه چه برای تراش و چه در برابر مواد شیمیایی مقاوم می شد. در ایران بیشتر هنوز همان روش سنتی استفاده می شود.