مروارید خلیج فارس، مرغوب ترین مروارید دنیا

از لحاظ تاریخی، بهترین مرواریدهای جهان در خلیج فارس، بخصوص در محل بحرین کنونی، یافت می‌شوند. این مرواریدها به‌طور طبیعی تولید و توسط غواصان محلی به شکل سنتی صید می‌شدند. راز درخشش خاص مرواریدهای خلیج فارس احتمالا به خاطر ترکیبات ویژه‌ی آب شور و شیرین نزدیک خشکی  بوده است. اما، متاسفانه، صنعت مروارید طبیعی خلیج فارس به‌طور ناگهانی در اوایل دهه‌ی ۳۰ میلادی با کشف منابع عظیم نفتی نابود شد. کسانی که به صید و تجارت مروارید مشغول بودند، به دنبال منافع بیشتر در صنعت نوظهور نفت دست از تجارت مروارید کشیدند. در واقع، در اثر ورود آلاینده‌های نفتی و در نتیجه آلوده شدن آب و همچنین صید بی‌رویه‌ی صدف صنعت ناب مروارید خلیج فارس را به نابودی کشاند.

امروزه، صید مروارید تنها برای تفریح و سرگرمی انجام می‌شود. اگرچه بزرگترین منبع مروارید طبیعی دنیا احتمالا در هندوستان قرار دارد، بیشتر مرواریدهای این بازار در اصل مرواریدهای بحرینی بوده‌اند. برخلاف بحرین، که منبع مروارید خود را از دست داده است، صید سنتی مروارید همچنان در مقیاس کوچک در کشور هندوستان انجام می‌شود.هنر پرورش مروارید برای اولین بار، در سال ۱۸۹۳، توسط یک ژاپنی به نام کوکیچی میکیموتو (Kokichi Mikimoto) به وجود آمد. او با قرار دادن بخش کوچکی از مادر مروارید (جسمی سفید و کوچک که در دیواره‌ی صدف قرار دارد) درون یک صدف، متوجه شد که صدف کم‌کم شروع به تشکیل پوششی از جنس مروارید در اطراف این جسم خارجی می‌کند.یکی از اولین تولیدکننده‌های این مرواریدهای پرورشی جایی در نزدیکی خلیج کالیفرنیا در مکزیک بوده است. متاسفانه، مرواریدهای ساخت مکزیک به دلیل صید بی‌رویه‌ی صدف‌های مروارید ساز و در نتیجه تثبیت قانون منع صید در اواخر دهه‌ی ۴۰ میلادی از بازار بین‌المللی محو شدند. مکزیک، در حال حاضر درصدد ورود دوباره به بازار تولید مروارید با تولید نیم-مروارید (مرواریدهایی که تنها قطعه‌ای کوچک از مروارید و نه یک مروارید کامل‌ هستند) است. عمده‌ کشورهای تولیدکننده‌ی مروارید ژاپن، استرالیا، اندونزی، میانمار، چین، هندوستان، فیلیپین و تایلند هستند. آب‌های دریای جنوب در نزدیکی استرالیا، اندونزی و میانمار به مرواریدهای سفید و بزرگ و در مقابل مرواریدهای ژاپن به درخشش و جلوه‌ی زیبا شهرت دارند. مرواریدهای آب شیرین سهم بزرگی از صنعت مروارید چین را تشکیل می‌دهد. همانطور که گفته شد، هندوستان به عنوان یکی از جدیدترین تولیدکنندگان مرواریدهای طبیعی فعالیت می‌کند.جالب است که مرواریدهای استرالیا درهمان آب‌های مرواریدهای اندونزی و میانمار صید می‌شوند اما استرالیا اصرار دارد که مرواریدهای آن‌ها مرغوب‌تر از سایر مرواریدهای دریای جنوب هستند و بر این مسئله تاکید دارد که آنچه مهم است منطقه‌ای است که مروارید استخراج می‌شود و صرف یکسان بودن آب‌ها تاثیری بر مرغوبیت مروارید ندارد. این تصویر مهم‌ترین منابع مروارید را نشان می‌دهد.در طول سده هاي طولاني، بخش اصلي مرواريد جهان و مرغوب ترين نوع آن از خليج فارس به دست مي آمد. صيد صدف مرواريدساز در آب هاي خليج فارس از ديرباز پيشه ي ساحل نشينان هرمزگاني بوده است.
بر اساس گزارش هاي هشتاد درصد مرواريد طبيعي و با کيفيت جهان تا قبل از سال 1339 هـ.ش در آب هاي خليج فارس صيد مي شد. اما آنچه در اين مقاله به آن پرداخته شده است، نحوه ي صيد سنتي مرواريد و شيوه ي زندگي صيادان و اصطلاحات صيد در خليج فارس است؛ به همراه مطالبي در مورد نقش مرواريد در جواهر سازي، تبادل هدايا و تحف، مرواريد و غواصي در متون ادبي، جايگاه مرواريد در قرآن، خواص طبي مرواريد و بيماري هاي صيادان، تاريخچه ي غواصي و شيوه ي کارآموزي صيادان مرواريد، اصطلاحات بازار و تجارت مرواريد و در نهايت اين که چگونه صيد سنتي مرواريد رو به زوال رفت.

درآمد

روزگاري مشهورترين مرواريد جهان از اطراف جزاير کيش و بحرين صيد مي شد و نام اين دو جزيره در کنار نام مرواريد، نشانه ي بهترين نوع مرواريد براي مشکل پسندان بود. جزيره ي کيش از نظر محيط زيست طبيعي، يکي از بکرترين مناطق خليج فارس و مرکز پرورش و کشت مرواريد کيش يکي از جذاب ترين ديدني هاي جزيره است.
صيد صدف مرواريدساز در آب هاي خليج فارس از ديرباز پيشه ي ساحل نشينان هرمزگاني بوده است و ارزش بالاي اقتصادي، اشتغال زايي و کاربرد صدف در صنعت جواهرسازي و صنايع دستي دريايي، مهم ترين انگيزه ها و عوامل صيد صدف مرواريد ساز است.
بر اساس گزارش ها هشتاد درصد مرواريد طبيعي و با کيفيت جهان تا قبل از سال 1339 هـ.ش در آب هاي خليج فارس صيد مي شد و ميانگين ارزش صادرات مرواريد و پوسته ي صدف مرواريدساز در نيمه ي دوم قرن سيزدهم هجري شمسي از بندرلنگه و جزيره ي کيش، حدود يک ميليون و پانصد هزار روپيه بوده است. سديدالسلطنه در کتاب خود به اين مورد اشاره کرده و نوشته است: « مناطق هم جوار نيز از سواحل ماست. در مجموع از خليج فارس 60 الي 70 ميليون روپيه مرواريد به دست مي آيد که از اين مقدار فقط 1/5 ميليون روپيه تعلق به ايران دارد. اين مقدار که مربوط به ايران است نيز در اصل و اساس فقط متعلق به بندرلنگه و جزيره ي کيش مي شده و ديگر نقاط چندان رونقي نداشته اند » (2).
جزاير کيش، لاوان، شيدور، هندورابي، بنادر نخيلو، چيروييه و ميچاييل از مهم ترين صيدگاه هاي صدف مرواريدساز در محدوده ي آب هاي شهرستان بندرلنگه است ولي به علت کاهش شديد ذخاير صدف مرواريدساز، صيد اين آبزيان طي دو سال گذشته در آب هاي استان هرمزگان در خليج فارس با محدوديت همراه بوده است.
از آنجا که فن آوري هاي بومي و سنتي که در بيشتر موارد با معيشت و گذران زندگي مردم پيوند نزديک دارند، از شاخه هاي مهم پژوهش هاي مردم شناسي است، بنابراين در مقاله ي حاصر مباحث زير مورد بررسي قرار گرفته است:

1. نقش و جايگاه صيد سنتي مرواريد در اقتصاد خانواده، هم چنين منطقه خليج فارس به طور اعم و منطقه کيش به طور اخص؛
2. چگونگي دگرگوني اين نقش و جايگزيني اش با اقتصادي مبتني بر نفت؛
3. بررسي صيد مرواريد به عنوان فني بومي که از نظر مطالعات مردم شناس بسيار حايز اهميت است. در اين بخش که به تفصيل خواهد آمد، شيوه ي صيد مرواريد، ابزار، اصطلاحات و رابطه اين فن يا فنون ديگري از جمله غواصي ( صيد مرواريد را غوص رفتن و مغاص گويند ) (3) بررسي مي شوند؛ هم چنين جايگاه مرواريد در قرآن کريم، متون ادبي، جواهرسازي، طب سنتي، مبادلات سياسي بيان مي شود و نگاهي نيز به بازار مرواريد افکنده مي شود.

نگاهي به تاريخ و جغرافياي جزيره ي کيش و موقعيت صيد مرواريد در تاريخ اين جزيره

جزيره ي کيش با پهنه اي حدود 91 کيلومتر مربع در شمال خاوري خليج فارس و در هفده کيلومتري کرانه ي آن قرار دارد. جزيره ي کيش از جايگاه استراتژيک و ژئوپوليتيک ويژه اي برخوردار است، زيرا نه تنها در بخش هاي مياني خليج فارس واقع شده و در سر راه کشتي هايي که رهسپار بندرها و جزيره هاي باختر خليج فارس مي باشند، قرار دارد، بلکه داراي دريايي آرام و کرانه هاي زيباست و در گذر زمان از مراکز مهم بازرگاني درياي پارس بوده است. جزيره ي کيش تا اواخر دوران شکوفايي بندر « سيراف » اهميت چنداني نداشت؛ به دنبال يک رشته حوادث تاريخي و اقتصادي مورد توجه قرار گرفت و از اوايل سده ي دوازدهم ميلادي/ ششم هجري اندک اندک جايگزين سيراف شد و به کانون بازرگاني و بندري درياي پارس تبديل گشت. از اوايل سالهاي 1350 هـ.ش جزيره ي کيش مورد توجه کارشناسان ايراني و آمريکايي قرار گرفت و با توجه به جايگاه استراتژيک مناسب آن، به عنوان مرکز بين المللي توريستي- بازرگاني انتخاب شد. تأسيسات جهانگردي طراحي و آماده شدند و بدين ترتيب اين جزيره بار ديگر اهميت جهاني گذشته ي خود را بازيافت. جزيره ي کيش که به مرواريد درياي پارس سرشناس شده است، از 1373 هـ.ش تاکنون در زمينه هاي فرهنگي، اجتماعي، جهانگردي، اقتصادي و … پيشرفت چشم گيري داشته است (4).
جزيره ي کيش از ديرباز به داشتن آب آشاميدن شيرين مشهور بوده است. در گذشته، آب مورد نياز دوبي و ابوطبي از جزيره ي کيش تأمين مي شده است. بعلاوه سيصد لنج غواصي، که پيرامون جزيره به صيد مرواريد اشتغال داشته اند، آب مصرفي خود را از کيش تهيه مي کردند (5).
ابوالفدا نويسنده ي تقويم البيان ( 721 هـ.ق ) درباره ي جزيره کيش مي گويد: « جزيره ي کيش ميان هند و بصره است، از آنجا مرواريد صيد مي کنند. به تازگي نخل هايي در آن جا کاشته اند. درختان کوهستاني نيز دارد، شرب مردمش از چاه است. » (6) حمد الله مستوفي در نزهه القلوب ( 740 هـ.ق ) درباره ي اقتصادي کيش مي نويسد: « بر آن جزيره [ کيش ]، زرع و نخل است و در آنجا غوص مرواريد است، هوايش به غايت گرم است و آبش از باران که در مصالح جمع مي شود » (7).

طرز تشکيل مرواريد

مرواريد آب هاي جزيره ي کيش، همانند مرواريد ديگر نقاط خليج فارس نامور و گيرايي ويژه اي داشته و با رنگ هاي گوناگون، عمر بسيار و درشتي، از بهترين مرواريدهاي جهان به شمار مي رفته است.
از گونه هاي گوناگون مرواريد خليج فارس، بهترينِ آن، در صيدگاه هاي جزيره هاي کيش، لاوان، قشم، بستانه و بندرهاي ناحيه شيب کوه در پيرامون جزيره خارک، مجمع الجزاير بحرين، قطر يافت مي شود. اين مرواريد يک مرواريد حقيقي است. يعني از فعاليت هاي مرجان ها به وجود مي آيد. مرواريد، ترشح صدف ها است که همان مواد آهکي در مقابل ذرات شن که تن نرم و حساس آن ها را مي آزارد. صدف مواد کلسيمي و آهکي را از محيط جذب مي کند و اطراف ذره شن آزاردهنده جاي مي گذارد، به صورت يک مرواريد نرم بدون آزار در داخل صدف و در مجاورت جسم حساس او قرار مي گيرد.
کارشناسان و خبرگان بر اين باورند که محصول مرواريد اين نواحي مرغوب و بهتر از مرواريد پيرامون جزيره هاي « سيلان » و « خليج مکزيک » است. در موردي ديگر، به وجود آمدن مرواريد را در اثر مبارزه ي يک گونه حلزون در برابر مواد بيروني مي دانند. چنان چه مکان اين حلزون در نقاطي از دريا باشد که آب آن آهک بيشتري دارد، امکان ايجاد مرواريد بيشتر است. بهترين مرواريد خليج فارس جزيره ي کيش ، از حلزوني به نام Meleagrina Margartitifera به وجود مي آيد. در لغتنامه ي دهخدا در اين مورد نوشته شده است که: « يک نوع ماده ي صلب و سخت و سپيد و تابان که در درون بعضي صدف ها متشکل مي گردد و يکي از گوهرها مي باشد ( ناظم الاطباء ). مرواريد افخر ساير جواهر است و بعضي برآنند که از جنس استخوان است و او به حسب آب و رنگ منقسم مي شود به: « شاهوار » و « شکر » و « تبني » و « آسمان گون » و « رصاصي » و « سرخ آب » و « سياه آب » و « شمعي » و « رخامي » و « جصي » و « خشکاب » ( جواهر نامه ). جسم جامد و کروي شکل و براق و نسبتاً سختي که از انجماد ترشحات مخاط بدن انواعي از نرم تنان دو کفه اي به نام صدف مرواريد حول اجسام خارجي به وجود مي آيد ( از قبيل يک ريزه شن يا نوازد برخي کرم ها و نيز ماده اي خارجي که مزاحم بدن حيوان باشد ) به طوري که اگر يک دانه مرواريد را بشکنند در وسط آن جسم خارجي مشاهده مي شود. رنگ مرواريدها سفيد يا سياه و يا زرد است و معمولاً نوع سفيد آن مرغوب تر است و آن را از سواحل نزديک بحرين ( خليج فارس ) و سرانديب ( سيلان ) به دست مي آورند. مرواريد سياه بيشتر در خليج مکزيک حاصل مي شود و مرواريد زرد مخصوص سواحل استراليا است »

[html_block id=”28290″]