سیترین (Citrine) گوهری از خانواده مهم کوارتز است و بعد از آمیتیست (کوارتز بنفش)، مهم ترین عضو خانواده کوارتز محسوب می شود. نام Citrine برگرفته از رنگ زرد لیموئی آن به معنی “لیموئی رنگ” است. این کانی پدیده فلورسانس ندارد. سختی سنگ سیترین 7 در مقیاس موس بوده که از خانواده خود به ارث رسیده.
فرمول شیمیایی این گوهر، SiO2 است و در طبیعت با شکل کریستالی هگزگونال (تریگونال) یافت می شود اما همیشه به صورت بلوری تنها و مجزا نیست و معمولا در کنار گوهرهای دیگری به دست می آید که برخی از اینها، هم خانواده سیترین هستند (مانند کوارتز بی رنگ و آمیتیست) و برخی دیگر نیز، نمونه های متفاوتی از دیگر گوهرها می باشند.
این کانی دارای دو ضریب شکست است و همین خصلت آن، باعث می شود که بتوان به راحتی آن را از شیشه تمیز داد(البته به کمک پولاریسکوپ). این گوهر دارای رنگ خاکه سفید، وزن مخصوص ۲٫۶۶ بوده و ضریب شکست نوری ۱٫۵۴ الی ۱٫۵۵ میباشد. سنگ سیترین بسیار شکننده است، کلیواژ نداشته و فرم شکستگی آن صدفی شکل است.
سنگ سیترین در بازه رنگی زرد تا نارنجی و زرد تا نارنجی مایل به قهوه ای یافت می شود و هرکدام از این رنگ ها، خود در درجه روشنایی و تیرگی متنوعی در دسترس هستند. در واقع این کانی را به عنوان کوارتز زرد رنگ می شناسند و نام آن نیز به همین دلیل، این نام انتخاب شده است.
البته نباید این تمایل ها را با دیگر اعضای خانواده کوارتز اشتباه گرفت زیرا اگر رنگ زرد، بیش از حد به سمتی دیگر متمایل شود، نام گوهر تغییر می کند. به عنوان مثال، رنگ زرد مایل به قهوه ای در سیترین، امری عادی است اما اگر رنگ قهوه ای قوی تر شده و یا تبدیل به قهوه ای با تمایلی کم به قهوه ای گردد، نام گوهر، کوارتز دودی خواهد بود.
سنگ سیترین به دلیل داشتن سختی بالا، سفتی خوب (good) و جلای شیشه ای، باعث گردیده که استعداد خوبی در جلاپذیری داشته باشد و به همین دلیل، نمونه های باکیفیت آن را تحت تراش و پولیش قوی قرار میدهند و به این شکل، نهایت درخشندگی را در آن ایجاد می کنند.
سیترین گوهری است که از شفاف تامات آن را می توان از طبیعت به دست آورد و همین مساله در کنار تنوع اندازه های یافت شده، باعث گردیده که این گوهر را با تراشهای مختلف به بازار عرضه کنند. از انواع تراشهای صفحه دار (فست) تا تراشهای دامله، هنری و غیره.
بلور های سیترین طبیعی باکیفیت کمیاب بوده و نوع مرغوب آنها برای ساخت نگین انگشتر استغفاده می شود. نمونه های مات و بی کیفیت آن برای مهره های گردنبند و یا به فرم فانتزی برای ساختن سرسوئیچی و غیره بکار می برند.
سنگ سیترین معمولا در بیشتر کشورهای جهان که دارای معادن و منابع سیلیس هستند، به دست می آید اما نمونه های بسیار باکیفیت آنرا می توان در بولیوی، اسپانیا، روسیه، آمریکا، ماداگاسکار، برزیل، هند، آرژانتین و برخی کشورهای آفریقایی به دست آورد.
در ایران نیز می توان سنگ سیترین را در کوهها و دشتهای مازندران، همدان، کرمان، قم، کرمانشاه و گاهی در بخش هایی از خراسان یافت. اگرچه کیفیت این نمونه های ایرانی، همیشه بالا نیست اما گاهی در بین آنها شاهد نمونه هایی با شفافیت و رنگ قوی نیز بوده ایم.
در موزه تاریخ طبیعی اسمیتسونین آمریکا نیز یک سیترین تقریبا دودی با وزنی معادل 19747 قیراط وجود دارد که از برزیل استخراج شده است. در سال 1987 توسط Michael Gray تراش و در سال 2013 در این کالکشن قرار گرفته است.
ناخالصی ها و اینکلوژن های سنگ سیترین
سنگ سیترین، معمولا در حالت بکر، دارای شاخصهای درونی (Inclusions) متفاوتی از جمله شاخصهای مایع، ۲ و یا ۳فاز، نواحی رنگی، کریستالی منفی(میان تهی) و دیگر شاخصها می باشد اما اگر تحت بهسازی های حرارتی قرار بگیرد، نه تنها در برخی موارد، شاخصهای درونی خود را از دست میدهد بلکه حالت دورنگی خود را که در زیر دایکروسکپ قابل مشاهده است (و از روشهای تحلیلی در شناسایی آن می باشد) را نیز از دست خواهد داد.
لذا گوهرشناسان برای تحلیل بهسازی بودن آنها، به غیر از بررسی شاخص های درونی و تحلیل میزان خسارت وارد شده به آنها یا حذف شدن آنها به کمک میکروسکوپ، از تست دایکروسکوپی نیز استفاده می نمایند.
نحوه تشخیص سنگ سیترین اصل
این گوهر هیچ پدیده ای ندارد و اگر در بازار گوهرهای زرد رنگی مشاهده شدند که دارای پدیده هایی مانند چشم گربه ای، ستاره ای و غیره بودند، بدون شک سیترین نیستند بلکه فقط از نظر ظاهری به آن شباهت دارند. امروزه با حرارت دادن آمیتیست ها در دمای 470 درجه سانتیگراد آنهار به سیترین زرد پر رنگ تبدیل می کنند. هرچه دما بالاتر رود به قهوه ای تر تبدیل می شوند.
گاهی در بازار، این گوهر را با اسامی دروغین متفاوتی نیز به فروش می رسانند که به عنوان مثال میتوان به نام هایی مانند کوارتز توپازی، توپاز کوهی، توپاز باهیا برزیلی یا یاقوت زرد رودخانه ای و غیره اشاره نمود. در ایران نیز گاهی برخی از سودجویان، سیترین ها را با اسامی دروغین و تقلبی به فروش رسانده اند.