مناطق اميد بخش ايران براى اکتشاف سنگ هاى قيمتى
گوهر شناسى، دانشى است که در مورد کيفيت و حالات فيزيک و شيميايى جواهرات و سنگ هاى قيمتى بحث مى کند .مهمترين ويژيگى هايى همچون زيبايى و درخشش ،استحکام ،کمياب بودن ،رنگ و قابليت حمل و نقل باعث مى شوند تا يک ماده معدنى يا غير معدنى ،در رده سنگ هاى گرانبهاقرار گيرد .
گوهر ها در خاستگاه ى گوناگونى زمين شناسى ،همچون شرايط ماگمايى ،دگرگونى ،رسوببى و آلى تشکيل مى شوند و ازنظر تنوع رنگ ،به انواع Idiochromatic,Pleochroic Allochromatic ,Parti –coloured تقسيم مى گردند که مى توانند پديده هاى رنگى بسيار زيبايى را از خود نشان دهند .
قرار گرفتن ايران ،در کمربند ماگمايى – ولکانيکى و شرايط تکتونيکى ،باعث گرديده تاايران داراى پتانسيل کانى ها و سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى ،همچون بريل ،ياقوت ،توپاز،زيرکان ،کوارتز،گارنت ،فيروزه ،کريزوکلو..باشد .
مقدمه
کشور پهناور ايران به دليل قرار گيرى در يکى از بزرگترين کمربند هاى کانى زائى جهان (آلپ – هيماليا ) داراى پتانسيل بالقوه اى از کانى هاى فلزى و غير فلزى گوناگون بوده و به لحاظ وجود رخنمون هاى سنگى متنوع از پرکامبرين تا عهد حاضر که رخداد هاى مختلف دگرگونى و ماگمايى را نيز متحمل شده اند ،باعث ايجاد کانى هاى مختلفى شده است که بسيارى از آنها در صورت تراش ،ساب ،صيقل و فرآورى به عنوان کانى هاى قيمتى قابل استفاده مى باشند و در صورت بهره بردارى بهينه از آنها و ايجاد صنايع جانبى مى توان انتظار داشت علاوه بر اشتغال زايى قابل توجه از ورود بسيارى از فراورده هاى جواهرى به کشور جلوگيرى و زمينه لازم جهت صدور ميزان قابل توجهى از محصولات ساخته شده کسب در آمد هاى ارزى فراهم گردد.
صادرات سنگ هاى ارزى قيمتى از ايران ،آمار ثبت شده اى ندارد .کشور ما در زمينه ذخاير و منابع معدنى ،از کشورهاى غنى جهان محسوب شده که يکى از اين منابع ارزشمند ،انواع سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى مى باشد .ليکن على رغم وجود منابع پتانسيل هاى معدنى بسيار خوب ،سهم ايران در صادرات آن بسيار ناچيز است .
خاستگاه زمين شناسى گوهر ها
کانى ها و سنگ هاى قيمتى در شرايط مختلف زمين شناسى و در طيف بسيار گسترده اى از فشار و دما تشکيل مى شوند .اين خاستگاه هاى زمين شناسى عبارتند از :
1.خاستگاه ماگمايى:کانى هاى گرانبها با خاستگاه آذرين ساختمانى بلورين دارند پيدايش آنها در شرايطى آرام و پايدار و غلظتى متناسب و زمانى طولانى انجام مى شود .
محلول هاى سازنده ،اغلب در حالت اشباع نيستندو يا دما و فشار ،آنها را از شرايط اشباع دور مى سازد.در مجموع ،افت دما ،نه تنها در پيدايش کانى موثر نيست ،بلکه ممکن است حتى بر مرغوبيت آن نيز زيان دارد وارد آورد .
با توجه به شرايط شيميايى و درجه حرارت ماگما ،خاستگاه ماگمايى قابل تقسيم است :
I) ماگماى بازيک و اولترا بازيک:شرايط فشار و درجه حرارت موجود همراه با اين سنگ ها ،در حد گوشته بالايى است .از جمله کانى هاى تشکيل شونده در اين شرايط ،مى توان الماس ،ياقوت کبود ،اسپينل و اوليوين اشاره کرد .
II) خاستگاه پگماتيتى: در ميان مواد آذرين ،پگماتيتت ها متنوع ترين و بيشترين کانى ها ى گرانبها را دارند .از جمله کانى هاى تشکيل شونده در اين شرايط مى توان به توپاز ،تورمالين و زمرد اشاره کرد .
III) خاستگاه هيدروترمالى :بسيارى از بلورهاى زيبا،مانند انواع کوارتز ها و بلورهاى زيباى فلورين ،اپيدوت ،کلسيت و هماتيت آينه اى و …. را مى توان در اين دسته قرار داد .در شرايط هيدروترمالى ،محلول ها داراى منشا ماگمايى هستند .
2.خاستگاه دگرگونى :کانى هاى آلماندين و پيروپ،گنايس هاى ياقوت و زمرد دار،لاجورد،گرونا ؛اپيدوت ،آپاتيت در شرايط دگرگونى ديناموترمال و اسکارنى تشکيل مى گردند .
3.خاستگاه رسوبى:سنگ ها و کانى ها ى قيمتى با خاستگاه رسوبى به دو شکل تشکيل مى شوند :
I.محلول هاى حاصل از آب هاى جوى ،ضمن چرخش در درون شکاف سنگ ها در صورت تغييرات سرعت حرکت ،PH،دما و فشار باعث تشکيل سنگ ها و کانى هاى گرانبها ،مانند اوپال ،آگات ،کوارتز و کلسيت مى شوند .
II.پلاسر ها که سنگ ها و کانى هاى گرانبها ى پايدار ،از نظر مکانيکى و شيميايى با خاستگاه آذرين در درجه نخست و با شرايط دگرگونى در درجه دوم ،در رودخانه ها ذخايرى با ارزشى ،مانند کرندوم ،گارنت و زير کان را پديد مى آورند .
4.خاستگاه آلى :اين گوهر ها مانند مرواريد ،عاج ،کهربا و مرجان ،در ترکيب خود داراى مقادير ى مواد آلى به همراه مواد معدنى هستند .
تقسيم بندى گوهر ها از نظر رنگ
رنگ گوهر ،بستگى به نحوه جذب نور دارد و نور سفيد شامل رنگ هاى رنگين کمان مى باشد که وقتى اشعه اى از آن به گوهر مى تابد ،مقدارى از اين رنگ ها در گوهر جذب شده ،رنگ گوهر را مشخص مى کند و آنهايى که جذب نمى شوند ،از آن عبور کرده ،يا منعکس مى شوند .
گوهر هاى Allochromatic :رنگ گوهر ،به علت وجود عواملى است که جزو اصلى ترکيب شيميايى آن گوهر نيستند .به عنوان مثال ،کروندوم وقتى که خالص باشد ،بيرنگ است ؛ولى وقتى ترکيبى که معمولا” اکسيد هاى فلزات مى باشد ،به آن اضافه مى شود ،ايجاد رنگ قرمز در ياقوت قرمز و آبى و سبز و زرد و صورتى مى کند (شکل 1).
گوهرهاى Idiochromatic:عامل رنگ اين گوهرها در پايه اصلى ترکيب شيميايى آن مى باشد .اين نوع گوهر ها فقط داراى يک نوع رنگ مى باشند (شکل 2).
گوهرهاى Partic – coloured :گوهر هايى که از قسمت هاى مختلف رنگى تشکيل شده اند . اين ها ممکن است از دو (bicoloured ) يا سه رنگ (tircoloured ) يا بيشتر تشکيل شده باشند .بهترين نمونه آن تورمالين است که گاهى تا پانزده نوع مختلف رنگ مى توان در يک جواهر ديد (شکل 3).
گوهرهاى pleochroic: گوهر هايى که از زواياى ديد مختلف ،داراى رنگ هاى متفاوت هستند
در اين مقاله ،به ذکر خصوصيات چند کانى قيمتى (الماس،بريل ،ياقوت ،توپاز،زيرکان ،کوارتز،گارنت ،فيروزه ،کريزوکل و مرواريد )،نحوه تشکيل و پتانسيل هاى موجود آنها در ايران مى پردازيم:
الماس(C)
ارزش بالاى الماس ،حاصل سختى بالا،جلاى درخشان و پراکنش بالاى آن است .افزون بر اين ،در اسيد ها با قلياها کاملا” انحلال ناپذير است .ترک خوردگى ،شکستگى ،خراش و شکاف از وضوح الماس ها مى کاهد .از نقطه نظر نحوه تشکيل ،همانطور که در شکل(5) نيز مشاهده ،الماس ها در عمقى ببين 100-200 کيلومتر زير سطح زمين ،در حرارتى حدود 900-1300 درجه سانتيگراد و فشارى بين 45-60 کيلوبار تشکيل مى شوند .