سنگهایی که دارای قابلیت تغییر رنگ زیر نورهای مختلف هستند بسیار کمیاب و گرانبها هستند. در سال 2006 خبری مبنی بر جواهری با قابلیت تغییر رنگ به نام زولتنایت (Zultanite) استخراج شده از معدنی در ترکیه مورد توجه قرار گرفت. بررسی ها نشان داد که این یک گوهر جدید نیست. اگرچه این ذخایر در کوه‌پایه های آناتولی ترکیه به تازگی یافت شده بودند ولی این سنگ درواقع در اوایل قرن 19 میلادی تحت نام دَیاسپور (Diaspore) شناخته شده بوده است. اولین توضیح علمی برای دیاسپور در سال 1801 میلادی و یافتن آن در کوه های اورال روسیه بود که نام آن از ریشه یونانی با معنی “ترق و تروق (آهک) هنگام حرارت دهی” گرفته شده است.
نام زولتانایت از کجا آمده است؟
هنگامی که مورات آکگون (Murat Akgun)، جواهر فروش ترکی، در سال 2005 معدن دیاسپور در کوه‌های ایلبیرا (Ilbira) در موغله، شهری در جنوب غربی ترکیه را از از بانک ETI خرید، توانست مجوز بهره‌برداری آن را کسب کند. وی پس از یافتن کمپانی Milenyum Mining جهت استخراج از معدن، برند و نام تجاری زولتنایت (برخی منابع از Sultanite یاد کرده اند) را ارائه کرد تا یادآور سلطان های امپراتوری عثمانی باشد. با وجود دو شریک متفاوت در گذشته، مورات آکگون در حالی که صاحب اصلی این معدن بود نام تجاری زولتنایت Zultanite را از دست داد. سپس به دلیلی برخی پیامدهای اقتصادی، سنگهای قیمتی این معدن را تحت نام سزاریت ®CSARITE ارائه کرد. وی در سال 2016 استخراج از این معدن را متوقف کرد و هم اکنون به دنبال یک شریک جهت بازگشایی معدن است.
پدیده تغییر رنگ در زولتنایت
در دیاسپور یا زولتنایت تغییر رنگ در روز روشن به صورت بی رنگ تا تیره سبز (عموما کیوی رنگ) تا سایه های سبز مایل به زرد، کهربایی کمرنگ و یا قهوه ای (به دلیل گوتیت) تغییر میکند. بررسی های EDS/SEM و X-ray فلورسانس قطعاتی از معادن دیاسپور ترکیه نشان داده است که جایگزینی عناصر جزئی 1-1.5 درصد وزنی Fe2O3 و .057 درصد وزنی کرومیوم Cr2O3 علت سبز مایل به زرد تا مایل به سبز در نور روز و تغییر رنگ آن میباشد. دیاسپور در زیر نور لامپ رشته ای کم وات به صورت رنگ شامپاینی یا قرمز – رز تا نارنجی – قرمز می باشد. در نور لامپ رشته ای هرچه طول موج به سمت بزرگتر (دمای رنگ پایینتر) رود، غلظت رنگها نیز بیشتر میشوند. در نور نه چندان قوی مانند نور شمع، صورتی مایل به ارغوانی تغییر میکند. تغییر رنگ در نگین هایی با وزن بیشتر معمولا بالای 5 قیراط، واضح تر و مشخص تر میباشد. فقط مقادیر اندکی از زوتنایت‌های ذخایر ترکیه دارای کیفیت بالای جواهری و شفافیت بالا هستند که آنها را به صورت تراش فست میتراشند تا گستره رنگهای آنها بهتر نمایان شود.
ذخایر دیاسپور در جهان
از سال 1801 که اولین بار معدن دیاسپور در روسیه کشف شد، پس از آن تعداد زیادی از ذخایر آن را می‌توان در ترکیه، ایالات متحده آمریکا (آریزونا و پنسیلوانیا)، نیوزلند، برزیل، آرژانتین، بریتانیا، چین، پگماتیت‌های نفلین – سی‌نیت شمال نروژ، شیست های سنگ سمباده در رشته‌کوه‌های اورال روسیه، مگوک برمه، مرمرهای کوه های مرتفع Campolongo در جنوب تیرول ایتالیا و سوئیس جستجو کرد.
دیاسپور میتواند به صورت کانی زایی هیدروترمال کمی کمتر از دمای 960 درجه فارنهایت در ترک ها و پگماتیت ها رخ دهد. بلورهای بزرگ که کلکسیونرها به دنبال آنها هستند در حفرات حل شده و یا ترک های تکتونیکی در تماس مرمر و دیاسپوریت یافت میشوند.
آیا زولتنایت سنگی گران قیمت است؟
قیمت مهمترین و سریع ترین عامل در تشخیص زولتنایت از فیک است. موضوع اصلی این است که بیش از 60% زولتنایت‌ها اوپک با رنگ سبز کم رنگ هستند و نور را از خود عبور نمیدهند. بقیه که شفاف هستند در رنگهای اغلب در رنگهای زیتونی رنگ تا تیره دیده میشوند. از طرف دیگر منابع زولتنایت های با کیفیت محدود هستند. حال بسته به مقدار شفافیت، مقدار شدت تغییر رنگ، نوع رنگ، نوع تراش و از همه مهمتر مقدار وزن و درشتی آن یک نگین زولتنایت میتواند از قیراطی چند دلار باشد تا قیراطی 500 دلار و بیشتر. بنابراین امکان ندارد یک نگین زولتنایت درشت با شفافیت بالا و تغییر رنگ قوی ببینید و قیمت کلی آن زیر هزار دلار باشد. شاید بهترین راه خرید این سنگ همراه با شناسنامه معتبر باشد.
نحوه نگهداری از سنگ دیاسپور
این سنگ زیبا درجه سختی بالایی دارد اما نسبت به سنگ کوارتز، نرم تر است. پاک کردن گرد و غبار از روی این سنگ در دراز مدت می تواند باعث کاهش جلا و درخشندگی این سنگ شود.
هم چنین دیاسپور همانند سنگ توپاز و الماس، بسیار شکننده بوده و با هر نوع ضربه امکان شکستن آن وجود دارد. بنابراین در هنگام تراش و ساخت جواهرات، نیاز به مراقبت ویژه ای دارد. بهتر است که در حین انجام کارهای روزانه و یا استحمام و ورزش کردن این سنگ را درآورید تا آسیبی به آن وارد نشود. به طور کلی اگر می خواهید سنگ های جواهر شما خراش بر ندارند، بهتر است آنها در یک دستمال نرم بپیچید و در جعبه جواهراتتان نگهداری کنید.
برای پاکسازی این سنگ نیز به هیچ عنوان از بخارشوی و تمیزکننده های اولتراسونیک و مواد شیمیایی و اسیدی استفاده نکنید. استفاده از آب ولرم و صابون بهترین گزینه برای شستشوی سنگ دیاسپور است به این شرط که پس از آبکشی تمامی ذرات صابون را از روی سنگ پاک نمایید.