پیریت (Pyrite) یک کانی متشکل از سولفید آهن با ترکیب شیمیایی (FeS2)، شامل 46.67 درصد آهن و 53.33 درصد وزنی سولفور است که در واقع مهمترین شکل معدنی سولفید آهن است. پیریت دارای جلایی فلزی و وزن مخصوصی بالا و با رنگهایی چون زرد برنجی یا خاکستری مایل به زرد است. نسبت به دیگر کانی های فلزی زرد دیگر سخت تر بوده و دارای رنگ خاکه سیاه و معمولا ته رنگ سبز است.
پیریت از کانیهای معمول در طبیعت است که تنوع گسترده ای در شکل، بسته به نوع رخداد آن دارد. این تنوع به علت تفاوت محیط یا موقعیت رشد بلوری است. ریخت شناسی بلورهای پیریت اولین بار توسط اندو (Endo) و با استفاده از میکروسکوپ الکترونی مطالعه شد. تعداد ۱۹ سطح بلوری برای این کانی گزارش شده است. به طور کلی میتوان گفت که سیستم بلوری پیریت ایزومتریک است. بهترین شکل کریستالی آن به صورت مکعبی میباشد که البته این کانی میتواند در فرم های اکتاهدرال، پیریتوهدرال و یا دودکاهدرون نیز ظاهر شود که اغلب دارای خطوط شیارداری روی سطح آن هستند. این کانی در طبیعت به صورت بلورهای شکل دار با سطوح شاخص پائین رخ داده، اشکال شاخه ای، قیفی و مویی شکل آن کمیاب اند. بیشتر بلورها از یک یا ترکیب چند سطح مختلف تشکیل شده اند.
عبارت “طلای ابلهان” (Fool’s Gold) مدتهای زیادی بر سر زبان افراد پی جوی طلا و اکتشاف کنندگان بود. آنها از سنگ پیریت برای سرگرم شدن و خندیدن به مردم عادی هیجان زده و ساده لوحی که از تفاوت پیریت و طلا اطلاعی نداشتند استفاده میکردند. حتی گفته میشود در اواخر قرن نوزدهم و در غرب وحشی هنگامی که هیجان یافتن طلا داغ بود افراد بی اطلاع آن را در بستر رودخانه ها به جای طلا میشستند! برای تشخیص این سنگ و تفاوت آن از طلا چندین آزمایش وجود دارد که ما ابتدا به نوع غیر تخریبی و سپس آزمایشهای تخریبی می پردازیم:
تست های غیر تخریبی جهت تشخیص پیریت از سنگ طلا
- کدرشدگی: اغلب سنگهای پیریت یافت شده در طبیعت دارای کدرشدگی و یا لکه های سیاهی روی سطح خود دارند. این در حالی است که ناگت های طلا و یا در اندازه های خیلی کوچک معمولا در طبیعت معمولا درخشنده و بدون نقاط سیاه و یا کدر است.
- رنگ: پیریت دارای رنگی برنجی (فلز برنج) است ولی طلا رنگی طلایی. بیشتر طلاهای طبیعی آمیخته با نقره هستند و اگر درصد نقره آنها بالا باشد رنگ طلا مقداری به زرد مایل به سفید خواهد شد.
- خطوط شیارب: بر روی سطح بیشتر پیریت ها شیار هایی موازی شکل نقش بسته است. این درحالی است که روی طلا این چنین خطوط و خراش هایی مشاهده نمیشود.
شکل: پیریت معمولا در شکلهایی زاویه دار مانند مکعبی، اکتاهدرال یا پیریتوهدرال وجود دارد. این درحالی است که طلا معمولا در طبیعت دارای زوایایی گرد شده هستند. البته باید دقت کنید که برخی از قطعات طلا میتوانند شکلی کریستالی مشابه پیریت نیز باشند.- وزن مخصوص: وزن مخصوص پیریت تقریبا 5 است، در حالی که طلا دارای وزن مخصوص 19.3 است. بنابراین یک تکه طلای خالص وزنی بیش از یک تکه پیریت در همان ابعاد دارد. البته باید دقت کنید که قطعات طلا در طبیعت اغلب همراه و آمیخته با فلزات دیگری است که وزن مخصوص آن را پایین میآورند ولی با این حال نیز خیلی فاصله (شاید در حد سه برابر) با وزن مخصوص پیریت دارد.
- رنگ خاکه: هنگامی که پیریت را به سطح چینی بدون لعاب ( یا پشت نعلبکی های قدیم) بکشید، اثری که برجای میگذارد رنگ سیاه مایل به سبز است. این درحالی است که رنگ خاکه طلا، طلایی است.
- سختی: سختی طلا 2.5 است و یعنی نمیتواند حتی روی سطح یک سکه مسی خش بیاندازد. این درحالی است که پیریت دارای سختی 6 تا 6.5 بوده و میتواند سطح سکه مسی را به راحتی خش بیاندازد.
- چکش خوارری: فلز طلا بسیار چکش خوار است و میتواند تحت فشار میتواند خم یا پهن شود. پیریت در برابر فشار مقاوت نشان داده و با یک ضربه چکش پودر میشود.
- برش پذیری: تکه کوچکی از طلا میتواند با چاقو تیز برش داد، ولی تکه های کوچک پیریت را نمیتواند برش داد.
- مارکاسیت (Marcasite) تنها کانی معدنی است که همان مشخصات شیمیایی پیریت را داراست. تفاوت این دو در این است که مارکاسیت در شکل بلوری ارتورمبیک (مانند قوطی کبریت) ظاهر میشود. همچنین مارکاسیت شکننده تر از پیریت بوده و وزن مخصوص آن نیز کمتر است. مارکاسیت دارای رنگ خاکه سیاه مایل به خاکستری است. در رنگ زرد فلز برنجی دیده نمیشود و به جایش دارای رنگ برنجی کمرنگ و گاهی ته رنگ سبز است. در اواسط سال های 1800 میلادی جواهرسازان از پیریت به عنوان نگین و آثار هنری استفاده میکردند و آن را به اشتباه مارکاسیت می نامیدند. البته استفاده از مارکاسیت نیز درجواهرسازی انتخاب خوبی نیست زیرا سریع اکسیده شده و به هرچیز دیگری که در تماسش باشد صدمه میزند.
- کالکوپیریت (CuFeS2) نیز مشابه پیریت است ولی در ترکیب شیمیایی و شکل بلوری کاملا متفاوت است. معمولا کالکوپیریت به علت وجود مس دارای رنگ زرد مایل به قرمز است و پیریت اصلا عنصر مس درون آن وجود ندارد. همچنین کالکوپیریت به راحتی با ناخن خراش برمیدارد و سختی آن خیلی کمتر از پیریت است. کالکوپیریت دارای سیستم بلوری تتراگونال و در اندازه های ریز تر است و همچنین دارای وزن مخصوص 4.3 – 4.1 بوده که از پیریت کمتر میباشد
مهم ترین منابع پیریت که به صورت بلورهایی با فرم های بزرگ و ارزشمند یافت میشوند شامل اسپانیا، ایتالیا، پرو، ایالات متحده و قزاقستان است. در ایران نیز اطراف معادن مس به وفور سنگهای پیریت همراه گالن یا اسفالریت دیده میشود. این کانی در حالت های مختلف و وسیعی شکل میگیرد. در رگه های هیدروترمال چون توده های بزرگ، جدایش ماگمایی، به عنوان کانی معدنی فرعی در سنگهای آذرین، در پگماتیت ها، ذخایر و سنگهای دگرگیسی و یا به عنوان جایگزین دیاژنزی در سنگهای رسوبی دیده میشود.